Over beheersingsystemen en de onmisbare menselijke neus

Onlangs weer eens zitten genieten van een oude aflevering van “Star Trek met het Starship Enterprise”, u weet wel die serie met de op spannende toon uitgesproken zin aan het einde van de leader: “To boldly go where no one has ever gone before!”.

Naast alle Engelse detectives en Falthy Towers van John Cleese kan ik mij hier ongelooflijk mee vermaken en maken herhalingen mij niets uit. Veel van wat in de serie - die in de tweede helft van de zestiger jaren gestart is (!) – te zien valt, is inmiddels door de turbo ontwikkelingen in de ICT bewaarheid en geen ‘fiction’ meer. Alleen de ‘transporter room’ (“Beam me up Scotty” ) en de computer die op commando ieder soort voedsel kan creëren zijn nog geen werkelijkheid, maar wie weet? De serie is een speelplaats voor alle liefhebbers van computers en de wijze waarop die ons leven beheersen. Alles is mogelijk met de computer, en de menselijke invloed op de gebeurtenissen lijkt ver op de achtergrond te zijn, alhoewel – gelukkig – ‘Captain Kirk’ regelmatig op zijn intuïtie de finale beslissing neemt. En dat is maar goed ook. Want de aandacht voor wat ik hier voor het gemak maar even ‘de menselijke neus’ noem dreigt mijns inziens wel eens teveel naar de achtergrond te verdwijnen. Het paradigma in veel organisaties is toch dat de systemen zorg zullen dragen voor de beheersing en de veiligheid. Kijk maar eens naar televisiebeelden waarin je mensen in ‘control-rooms’ ziet staren naar de vele meters, en de vooraf geschreven handboeken en daarin uitgeschreven protocollen ziet hanteren in het geval van een calamiteit.

Let wel, ik ben helemaal niet tegen procedures en protocollen. In tegendeel. Wat je kunt onderzoeken moet je onderzoeken. Wat je kunt vooruitdenken moet je vooruitdenken. Wat je in protocollen kunt vatten moet je in protocollen vatten. Ik hou alleen een pleidooi voor de laatste stap, het erkennen van de onmisbare “menselijke neus”.

Eerder heb ik al eens geschreven over Karl Weick die daarover in “Managing The Unexpected” schrijft en op zijn manier het belang van de deskundigheid op de (operationele) werkvloer aangeeft. En de mooiste metafoor die ik over dit onderwerp ben tegengekomen gaat over de meting van de waterkwaliteit van de Rijn.

Veel (oudere) Nederlanders hebben op school geleerd dat de Rijn bij Lobith Nederland binnenstroomt, maar daar klopt niks meer van. Er is ooit in de geschiedenis van Nederland wel een tijd geweest dat dat wel zo was, maar die tijd ligt al ver achter ons. Lobith ligt tegenwoordig niet eens meer aan de Rijn. De Rijn komt Nederland binnen bij het plaatsje Spijk. Tot 1817 was dat Duits grondgebied, maar het dorp werd in 1817 bij Nederland gevoegd. En daarom komt de Rijn sinds 1817 ons land binnen bij Spijk. Wel, aan het begin van het Nederlandse stroomgebied (en overigens ook op zeven andere plaatsen stroomopwaarts) is uitgebreide meetapparatuur opgesteld. Continu wordt de kwaliteit van het water van dat moment gemeten en gecheckt op alle bekende giftige stoffen. Zodra er iets verkeerds in het water gemeten wordt ‘gaat er een belletje rinkelen’ en kan er ingegrepen worden.

Maar naast deze uitgebreide batterij aan meetinstrumenten is er ook een bak waar het water van dat moment door heen stroomt. En in die bak zit een school vissen (ik dacht zalmen). Kenmerk van deze vissen is dat ze altijd met hun kop in de stroomrichting staan maar ook dat ze een voor ons mensen ongekend gevoelige neus hebben. Zodra deze vissen iets bespeuren dat niet kosjer is, vluchten ze stroomafwaarts, en gaan dan door een uiterst eenvoudige lichtsensor heen waardoor er een belletje gaat rinkelen. Iedereen weet dan dat er iets aan de hand is, alleen nog niet wat. En dat werkt vaak voor dat de ultra moderne meetapparatuur iets gemeten heeft of voor zaken die deze instrumenten blijkbaar niet kunnen meten.

Het reukorgaan van de vis als belangrijk hulpmiddel om op te vertrouwen. Wat mij betreft een prachtige metafoor voor ‘de menselijke neus’ in organisaties. Je kunt daar niet genoeg op willen vertrouwen!